Slijpsteen voor de geest: Robert Recorde

Robert Recorde

Robert Recorde (1510--1558)

Een half millennium geleden, in het jaar 1510 werd Robert Recorde geboren, de man die in het Verenigd Koninkrijk aan het begin stond van een lange en invloedrijke wiskundige traditie. Hij was geboren in Tenby (in Welsh: Dinbych-y-Pysgod = stadje van de vissen) aan de zuidkust van Wales in het graafschap Pembrokeshire. Een van zijn bekendste boeken is The whetstone of witte, ofwel: de slijpsteen voor de geest, een in 1557 gepubliceerd leerboek over rekenen en algebra. Het bevatte de techniek van het trekken van vierkantswortels en behandelde ook het rekenen met die vierkantswortels. Het was het tweede deel van Arithmetike; The grounde of artes uit 1543 was het eerste deel en dat was een leerboek over het rekenen met natuurlijke getallen en in de tweede druk ook met breuken. Behalve over wiskunde schreef hij boeken over sterrenkunde en geneeskunde.

Omstreeks 1500 was er een opleving van de wiskunde in Europa, met name in Italië. Was er al eeuwen een recept bekend voor het oplossen van vierkantsvergelijkingen, namelijk wat tegenwoordig in het voortgezet onderwijs de abc-formule wordt genoemd, Del Ferro en Tartaglia vonden onafhankelijk van elkaar een recept voor het oplossen van derdegraadsvergelijkingen en Ferrari zelfs een voor het oplossen van vierdegraadsvergelijkingen. Tegenwoordig noemen we de onbekende in zo'n vergelijking gewoonlijk x. Toentertijd werd hij aangeduid met het Italiaanse cosa, hetgeen ding betekent en verwant is aan causa in het Latijn. Algebraïci werden toen in verband daarmee veelal cossisten genoemd. Het Latijnse woord cos betekent slijpsteen. Recorde zag (zijn boek over) de algebra als een slijpsteen voor de geest.

Robert Recorde studeerde geneeskunde eerst in Oxford en later in Cambridge. Na zijn studie in 1545 te hebben voltooid ging hij de geneeskunde praktiseren in Londen. In 1547 stierf koning Hendrik VIII; hij werd opgevolgd door Edward VI, zijn tienjarige zoon. In 1549 nam het leven van Recorde een wending: hij kreeg de leiding van de Munt in Bristol, een functie die niet los te zien is van de toenmalige politiek. Gouverneur Sir William Herbert hielp bij het neerslaan van een opstand in het zuiden van Engeland en vroeg daarvoor geld bij de Munt van Bristol, wat door Recorde werd geweigerd. Dat werkte als een boemerang: Recorde werd ontslagen en belandde voor zestig dagen in de gevangenis.

Titelpagina van *The castle of knowledge*

In 1551 was Recorde terug in de gunst van de koning en kreeg hij toezicht op de zilvermijnen in Ierland en de Munt van Dublin. Sir William Herbert werd alsmaar machtiger; hij werd in dat jaar hertog van Pembroke. Recorde werd spoedig daarop teruggeroepen naar Engeland. Edward VI stierf in 1553 en werd enkele weken daarna opgevolgd door Mary I, ook een kind van Hendrik VIII. Deze `bloody Mary' trouwde Philips II van Spanje en trachtte de Rooms-Katholieke Kerk te herstellen: meer dan driehonderd ketters werden verbrand en onder aanvoering van Pembroke werden troepen ingezet tegen opstandelingen. Recorde was zo stom een proces tegen Pembroke te beginnen. Hij belandde opnieuw in de gevangenis, waar hij na een paar weken stierf. Dat was in 1558. Niet ongewoon voor wiskundigen: gelijk hebben en het niet weten te krijgen.

De boeken die Recorde schreef waren typische studieboeken. Hij had duidelijk nagedacht over de volgorde waarin de stof te presenteren en ook over de manier waarop: hij kiest vaak voor de vorm van een dialoog tussen een student (scholar) en een docent (master). Hij schreef in het Engels en niet zoals toen gebruikelijk was in het Latijn. Behalve de twee delen van Arithmetike, zijnde The grounde of artes uit 1543 en The whetstone of witte uit 1557, publiceerde hij

in 1547 The urinal of physik, een medische verhandeling,
in 1551 Pathwaie to knowledge, zijn versie van de Elementen van Euclides,
in 1556 The castle of knowledge, een inleiding in de sterrenkunde van Ptolemeus, waarbij hij, in verband met het herstel van de Katholieke Kerk door Mary I, zich wijselijk op de vlakte hield over de opvattingen van Copernicus.

begin volgende